państwie bez stosów", nie przychodziło w ogóle do głowy wpajanie jego obywatelom jakichkolwiek cnót obywatelskich. Na imigrację wyznaniową składali się bowiem bądź to przedstawiciele skrajnych ugrupowań religijnych, nastawieni niechętnie wobec jakichkolwiek form przymusu instytucjonalnego o charakterze czy to kościelnym, czy państwowym, bądź też grupy wyznaniowe takie jak bracia czescy czy luteranie, całkowicie obojętne na losy Rzeczypospolitej.<br>Wykazała to dobitnie postawa Jana Amosa Komeńskiego oraz jego współwyznawców w okresie potopu.<br>Tak więc poczucia odpowiedzialności za przyszłość można było oczekiwać wyłącznie niemal od elity szlacheckiej. Tej zaś, powtórzmy za Konopczyńskim, cnót obywatelskich "starczyło w jednym pokoleniu, zabraknie w następnym". Pomyślano o tym dopiero