na wielką skalę na obszarze Kraju Warty. Brał także w owych tragicznych latach hitlerowskiej okupacji udział w pracy konspiracyjnej. Po wyzwoleniu zaangażował się na krótko w charakterze nauczyciela wiejskiego, a następnie rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Poznańskim, które kontynuował w latach 1946-1947 na Uniwersytecie Wrocławskim. Po ich uwieńczeniu dyplomem magistra prawa podjął studia socjologiczne na Uniwersytecie Poznańskim, które ukończył w 1950 r. Studia prawnicze, jak sam twierdzi, rozbudziły w nim zainteresowanie problematyką niemiecką, a socjologiczne kwestiami społecznymi. Podczas studiów działał społecznie i równocześnie pracował zawodowo na różnych stanowiskach. Taka droga życiowa była znamienna dla poważnej części studentów pierwszych lat powojennych