dzielnicach rosyjskiej i pruskiej pogorszyła się znacznie sytuacja ludności polskiej, rozwój demograficzny pociągnął za sobą więcej niż podwojenie tej samej ludności. Równoczesna zaś ewolucja gospodarki i kultury sprzyjała uświadomieniu narodowemu owych mas. Ten splot czynników umożliwiał nie tylko przetrwanie uciśnionego narodu, ale nawet powiększał jego szanse wybicia się na niepodległość na przekór rosnącemu uciskowi.<br>Odegrała tu rolę także urbanizacja, postępująca dość szybko, chociaż nierównomiernie.<br><br>W 1869 r. rząd rosyjski odebrał prawa miejskie prawie wszystkim miasteczkom rolniczym, liczba "miast" Kongresówki spadła z 452 do 114. Wkrótce za to miały przekształcić się w miasta takie osady fabryczne, jak Sosnowiec czy Żyrardów.<br><br>Ludność Warszawy wzrosła