mnożące się ucieczki na Litwę. Z czasem sama pogłoska o planach wyjazdu kogokolwiek za granicę traktowana była jako przejaw zdrady. Car wprowadził swego rodzaju odpowiedzialność zbiorową rodów bojarskich, gwarantujących wzajemną niechęć do podróży zagranicznych. <br><br> Nikt nie zdołał przekonywająco wyjaśnić braku jakiegokolwiek oporu społecznego wobec zbrodni cara i jego pomocników. Ta niesamowita cierpliwość mas ludu rosyjskiego - dotyczy to wszystkich warstw społecznych - nie da się umotywować koniecznością zdobywania jedności wobec naporu wrogów zewnętrznych, jak to deklarowali niektórzy historycy rosyjscy. Napór wrogów zewnętrznych stał się groźny dopiero w wyniku niszczycielskiej działalności Iwana. Cierpliwość ludu zaś miała swój precedens w dwuipółwiekowym znoszeniu jarzma tatarskiego i