Nad ruinami i grobami, nad pohańbieniem ludzkiej godności, nad rojowiskiem małych, znikczemniałych, okaleczonych gnomów, zatrutych strachem i jadowitym pożądaniem życia... Wiedział, że nie jest to jedyna i wyłączna prawda o świecie. Spomiędzy doświadczeń ostatnich lat iluż ludzi wyniosło wiarę w człowieka, poświadczając ją czynami? Ocalonych było wielu. "Ocaleni są - myślał ociężale. - I wiedzą o sobie. Nie są samotni. Są siłą. Siłą ciągle walczącą, ponieważ ludzkość jeszcze nie powiedziała swego ostatniego słowa. Walka toczy się dalej". Czuł jednak, że w tej chwili nie potrafi ani tej wiary, ani woli walki potwierdzić całym sobą. Nie było w nim zwątpienia w świat i życie