sztuka łagodzi i upiększa, a gdyby pokazywała rzeczywistość nagą, taką, jaką każdy człowiek podejrzewa, choć broni się przed tym, nikt by tego nie zniósł. Zachodniej Europie można zarzucić obłudę cywilizacji. Składała w ofierze Baalowi postępu ofiary z ludzi podczas rewolucji przemysłowej, potem zrobiła wojnę okopów. Czytałem kiedyś, dawno, w maszynopisie pamiętnik pana Urlicha, który walczył pod Verdun, jako szeregowiec niemieckiej piechoty. Ci ludzie byli schwytani tak jak więźniowie Oświęcimia, ale nad ich męką i śmiercią zamknęły się wody zapomnienia. Obyczaje cywilizacji wykazują pewną trwałość i Niemcy w okupowanej zachodniej Europie najwyraźniej się żenowali, nie ujawniając swoich celów, natomiast w Polsce występowali