dziada pradziada. Oni intonowali pieśni, prowadzili modlitwy, wygłaszali przemówienia do pielgrzymów. Wytworzył się swoisty folklor pielgrzymkowy - opisał go doskonale Reymont. Trwała więc silna tradycja pielgrzymkowa (czy też tradycje) i pobożność pewnego typu, ale wskutek braku księży (trzeba pamiętać, że po Powstaniu Styczniowym przez długie lata nie było im wolno w pielgrzymkach uczestniczyć) trudno było tę religijność pogłębiać.<br>Sytuacja zmieniła się w miarę włączania się księży. Zwłaszcza po drugiej wojnie światowej pielgrzymki przekształciły się w rekolekcje. Najlepszym tego przykładem jest pielgrzymka warszawska. Jej program ustala się w styczniu, a przynajmniej część uczestników stara się do niej przygotować już wcześniej. Programy te dotyczą