Nasilające się w Europie Zachodniej represje wobec zwolenników reformacji doprowadziły tam do wybuchu wojen religijnych, które starano się - na ogół bez większego powodzenia - gasić dekretami przyznającymi protestantom ograniczoną swobodę kultu. W Rzeczypospolitej sytuacja przedstawiała się całkowicie odmiennie. Najpierw bowiem różnowiercza magnateria oraz szlachta wymusiły na monarsze faktyczną tolerancję, by dopiero później uzyskać jej prawne potwierdzenie. Po szeregu ustępstw, poczynionych na sejmach doby Zygmunta Augusta, przyszła uchwalona 28 stycznia 1573 r. (a więc już po jego śmierci) konfederacja warszawska. Przyznawała ona całej szlachcie prawo do swobodnego wyboru wiary, zakazując jednocześnie władzom państwowym stosowania jakiejkolwiek dyskryminacji wyznaniowej przy rozdawnictwie urzędów, dóbr ziemskich czy