patriotyzmu narodowego, patriotyzm radziecki nie mógł jednak stać się ideologicznie neutralny - stąd nieuchronne napięcie między obu częściami tożsamości osobowej Gorbaczowa. Nie potrafił on oddzielić historii swego kraju, nawet bitwy pod Kurskiem, od historii komunizmu, i dlatego też płacił werbalne daniny ideologii, w którą już nie wierzył. Uważał za konieczne dowodzić prawomocności pieriestrojki przez powoływanie się na Lenina, sądził bowiem, że w przeciwnym wypadku starsze pokolenia obywateli radzieckich uznają go za zdrajcę. Lęk przed reputacją renegata wskazuje, że nie wyrwał się z zależności od swej ojczyzny ideologicznej; spełnienie postulatu "powrotu do głównego nurtu cywilizacji", do "normalności", okazało się dlań w praktyce niezmiernie