Świętochowskiego w pigułce, po zażyciu której występują sprzeczne uczucia: zarówno duma z patriotyzmu i dalekowzroczności, jak i pewnego rodzaju zażenowanie. I wreszcie - gorzka zaduma, że schematy mają tak twardy żywot.<br>Byłoby niesprawiedliwością nie dostrzec doniosłości filozofii oświeceniowej dla naszego życia narodowego. Dzieło emancypacji było i niełatwe, i nader istotne, a przy tym - przy wszystkich ograniczeniach - nawiązano autentyczny, myślowy (a nie tylko uczuciowy) kontakt z nowoczesną kulturą europejską. Podjęto (w opozycji do scholastycznej myśli okresu poprzedniego) ideę moralnego samodoskonalenia się człowieka w wersji Kołłątaja - naczelny wyróżnik ludzkiego świata. Ale nawet on nie umiał ustrzec się przed utopijnymi złudzeniami. Mniemał, że pewien ład fizyczno