na niemal bezludnych peryferiach kontynentu, uczeni i artyści przenoszący z kraju do kraju nowe prądy duchowe, przedsiębiorcy szukający miejsc inwestycyjnych i robotnicy wędrujący do ośrodków przemysłowych. Przy wszystkich podziałach i sprzecznościach interesów, wspólna, uniwersalna kultura europejska oparta na fundamencie antyku i religii judeochrześcijańskiej oraz połączona przez wielkie europejskie prądy umysłowe - renesans, reformację, oświecenie, romantyzm - była klamrą spinającą permanentnie podzielony i skłócony kontynent.<br>Bywało, że przez całe dziesięciolecia dwie sąsiadujące ze sobą kultury nie bardzo komunikowały się ze sobą. Nie tylko w siedemnastowiecznej Polsce mało kto zauważał, że już w Anglii pojawił się Szekspir, we Francji Kartezjusz, a w Niemczech - Leibniz. Można