dość długo. Reformy Gorbaczowa odsłoniły ideologiczne bankructwo systemu, powodując jego delegitymizację, a następnie upadek. Dezintegracja systemu radzieckiego w czasach Breżniewa dowiodła, że bez ofensywności ideologicznej totalitaryzm komunistyczny traci swój dynamizm, pewność siebie i poczucie celu. Pieriestrojka wykazała z kolei, że system radziecki nie może przetrwać bez ideologicznej obłudy. Głasnost' zniszczyła resztki legitymizacyjnej ideologii systemu, ukazała ponurą prawdę o radzieckiej partii i państwie. W ten sposób Gorbaczow przygotował swą własną klęskę jako prezydenta ZSRR. Jeżeli jednak celem jego była wolność - zwyczajna, ludzka wolność - to miał rację odmawiając uznania swej sprawy za przegraną. Interpretacja ta nie uzasadnia ignorowania przyczyn ekonomicznych i społecznych rewolucji