rozważają wolność przez pryzmat innych niż kartezjańskie doświadczeń, którymi zdają się być bardziej oczarowani niż samą wolnością. Są to: doświadczenie racjonalności i doświadczenie skutecznego działania. Dla Leibniza prawdziwa wolność jest wolnością racjonalną. Dla Spinozy prawdziwa wolność kryje się w racjonalności i w skutecznym działaniu. W pewnym momencie dochodzi do głębokiego spięcia między obydwiema koncepcjami, spięcia, które - o ile mi wiadomo - nie przybrało nigdy formy otwartej polemiki. Rozumność, którą akceptują obydwaj myśliciele, aby zaoponować przeciwko anarchizmowi, staje się u jednego warunkiem istnienia wolności, a u drugiego przyczyną jej nieodwołalnej śmierci. Przyjrzyjmy się krótko tej sprawie. Wbrew ścisłej chronologii dzieł, zacznijmy od Leibniza