zjawisko ponadczasowe, pojawiające się i ginące cyklicznie - zbiorowy wyraz wiecznego protestu wrażliwych jednostek przeciwko niesprawiedliwości i przemocy w świecie, w którym wypadło im żyć; dążenie do zbudowania na jego gruzach nowego, lepszego i szczęśliwego świata. Wyjaśnienie to odwołuje się zatem do czynników o charakterze psychologicznym i moralnym. Jego słabością jest stosunkowo słabe oparcie w materiale historycznym. Wymaga bowiem karkołomnego zacierania różnic pomiędzy wczesnochrześcijańskimi gminami czy sektami czasów Reformacji a ubiegłowiecznymi grupami odrzucającymi autorytet "Boga i Pana" lub przedstawicielami kontrkultury naszych czasów. Co więcej, nie tłumaczy bynajmniej mechanizmu pulsacji - dlaczego grupy tego rodzaju mnożyły się w pewnych epokach, w innych natomiast nie