wydawały się - i w tamtym momencie były w istocie - nierozwiązywalne, a nawet wprost nienaruszalne dla jakiejkolwiek inicjatywy "oddolnej". W tej sytuacji pewnik o niemożliwości wywierania wpływu na rzeczywistość przestawał być jedynie oceną aktualnych możliwości politycznych, stawał się integralnym składnikiem filozofii życiowej przeważającej części społeczeństwa, określał mentalność społeczną, wyznaczał granice historycznej wyobraźni.<br>Na świadomość społeczną wpływał także i trzeci istotny czynnik: niemożność pełnej manifestacji poglądów na rzeczywistość. Działanie cenzury redukowało możliwości wypowiedzenia się publicznego, system policyjny nie sprzyjał swobodnemu i otwartemu głoszeniu swych poglądów poza całkowicie zaufanym gronem rozmówców. Lęk przed wypowiadaniem swych poglądów w wielu sytuacjach zniewalał tylko do ponurego milczenia