się ściśle z rzeczywistym przybytkiem Polaków. W zaborze pruskim czyniła postępy germanizacja, słabł też żywioł polski na wschodnich ziemiach dawnej Rzplitej. Równolegle polonizowały się niektóre grupy Niemców i Żydów zamieszkałych w Królestwie i Galicji. Liczbowe ujęcie tych procesów może być jedynie szacunkowe, zważywszy tendencyjność statystyk narodowościowych we wszystkich trzech państwach zaborczych.<br>Tak więc w okresie, gdy z politycznych względów w dzielnicach rosyjskiej i pruskiej pogorszyła się znacznie sytuacja ludności polskiej, rozwój demograficzny pociągnął za sobą więcej niż podwojenie tej samej ludności. Równoczesna zaś ewolucja gospodarki i kultury sprzyjała uświadomieniu narodowemu owych mas. Ten splot czynników umożliwiał nie tylko przetrwanie uciśnionego narodu