jest z ogólną ewolucją myśli politycznej w Europie, w której obok kategorii narodu pojawia się kategoria społeczeństwa, tj. tworu niejednolitego, pełnego przedziałów społecznych, różnic, sprzeczności interesów. Idea narodu bywa wykorzystana w interesach poszczególnych grup, co oznacza, że staje się parawanem dla innych treści, a własna jej treść kurczy się i zanika. W efekcie stosunek do sprawy narodowej może się wyrażać w takich trzech postawach. Pierwsza, to sentymentalne zapatrzenie w przeszłość, delektowanie się muzealnymi rekwizytami, czemu może towarzyszyć entuzjazm dla orzełka i rogatywki, które - powiada Berent - nawet rusycyfikacyjny moloch wypluł jako czcze. Drugą możliwą postawą jest szowinistycze zwyrodnienie <orig>patryjotyzmu</orig> czyli wynoszenie interesów