w Halli - najlepszego podówczas w Niemczech w ciągu czterech lat swego na zachodzie pobytu kształtował umysł w atmosferze prądów racjonalistycznych i zasad wolności myśli, owej libertas philosophandi, bronionej dumnie przez niemieckie właśnie uniwersytety.<br>W tajnych Burschenschaftach studenckich smakował nie tylko wina, ale i mocny trunek burzliwych dysput ideowych, w których żarliwie spierano się o "ducha czasu", o gorące hasła nowego wieku... Równocześnie, przez lekturę Benthama i - zwłaszcza Beniamina Constanta, wszedł w krąg najbardziej właśnie żywotnych idei europejskiego liberalizmu, ekonomicznych postulatów Smitha tudzież nowożytnego pojmowania prawa państwowego. Później podróże po Francji i Anglii utwierdziły w nim praktyczną znajomość najważniejszych środowisk cywilizacji - Z