z ośrodkiem w Czernihowie). Na północy najsilniejszym plemieniem byli Słowienie ilmeńscy, prowadzący ekspansję na tereny plemion fińskich. Także inne plemiona, nieustannie poszerzające obszary swego osadnictwa, miały szansę stworzenia odrębnych państw. Że stało się inaczej, zadecydowało o tym handlowe znaczenie wschodnioeuropejskich szlaków wodnych w IX wieku: z Zatoki Fińskiej przez Newę, Ładogę, Wołchow, jezioro Ilmeń i rzekę Łować można się było dostać na szlak wiodący Dnieprem ku Morzu Czarnemu (tzw. droga od Waregów do Greków) albo na drogę, którą przez Wołgę i Morze Kaspijskie wędrowano do Bagdadu i miast irańskich. Obydwa te szlaki penetrowane były przez kupców arabskich; szlak wołżański pozostawał pod