ostatnich stu lat są dziejami coraz większej, użyjmy nieprzyjemnego słowa, immanentyzacji religii; wizje nieba, piekła, kary, zbawienia coraz mniej mają mocy powściągania uczynków, a, przeciwnie, kładzie się nacisk na ludzką, doczesną pożyteczność chrześcijaństwa. <q>„Katolicyzm, ponieważ jest wszechstronnym systemem wypleniania złych tendencyj w człowieku, jest najważniejszym elementem społecznego ładu"</> - twierdzi Balzak, wypowiadając jedno z niezliczonych zdań tego rodzaju, powtarzających się w ciągu wieku. Dlatego "postęp samego człowieka" nie oparty ani o przekształcenia społeczne, ani o zaziemską potęgę, wydaje się bladym, konwencjonalnym ogólnikiem, ustępstwem na rzecz opinii, która wtedy, jak i dziś, potrzebowała podobnych sloganów. Co pozostaje w całym blasku, to pasja