które stały się rytuałem podczas czarnej śmierci, biczownicy smagający swe wpół obnażone ciała... Dla współczesnego psychiatry stanowiłoby to materiał do studiów nad objawami lęku przed cierpieniem, przed którym ludzie szukali ucieczki.<br> Lata zarazy wywarły niewątpliwie wielki wpływ na rozwój cywilizacji europejskiej. Rodziło się uczucie zwątpienia i sceptycyzmu. Ludzie nadal błagali Boga o pomoc, ale zarazem zaczęli pomagać sobie sami. Tu też właśnie historycy medycyny dopatrują się źródeł powstania zainteresowania zagadnieniami zdrowia publicznego, jako że to nie lekarze, lecz rady miejskie czy rządy ustanawiały przepisy kontrolujące ruchy podróżnych lub towarów.<br><br> Zaraza wracała jeszcze wiele razy i ludzie umierali, dziesiątki tysięcy ludzi. A