trochę przeziębiony i zmęczony intensywnością tej pielgrzymki (było to bodaj jego 35 oficjalne przemówienie w ciągu sześciu dni) i, przemawiając dramatycznym, ochrypłym głosem, niekiedy wręcz szeptem, ukazywał nam Oświęcim w innej perspektywie. Podkreślił zwycięski wymiar męczeństwa o. Maksymiliana, a potem pochylił się nad tablicami upamiętniającymi martyrologię różnych narodowości na tej "Golgocie naszych czasów" - jak powiedział. Szczególne miejsce wśród niejako litanijnego wyliczania kolejnych nacji, których członkowie zostali zamordowani w obozie, zajęły trzy tablice: w języku hebrajskim, rosyjskim i polskim. I dopiero w tym kontekście można zrozumieć ową aluzję do mocarstwa ograniczającego polską suwerenność. Z paru bowiem względów, zwłaszcza z powodu skupienia się