jako przeciwwaga - w cieniu chrześcijaństwa i bez niego nigdy by nie zaistniały. Nie pozostają one bez wpływu na samą istotę religii żydowskiej i żydowskości. Z drugiej strony chrześcijaństwo wyrosło z religii biblijnego Izraela, a nie z judaizmu takiego - silnie zresztą zróżnicowanego - jaki istnieje dzisiaj. Również i ono stanowi pełnoprawną kontynuację Starego Testamentu i przedchrześcijańskiego życia żydowskiego. To właśnie dzięki chrześcijaństwu znamy bogatą złożoność tego życia, szczególnie w diasporze, w czym pierwszorzędną rolę odegrała - przyjęta przez chrześcijan a odrzucona przez Żydów - Biblia Grecka, czyli Septuaginta. Co więcej, można powiedzieć, że gdyby wszyscy Żydzi w I wieku uznali w Jezusie Mesjasza i Syna Bożego