związku z przedstawionym procesem genezy nazizmu, tak żywo interesującym wielkiego niemieckiego pisarza w późniejszym okresie twórczości, a wcześniej - najpierw ulegającemu niebezpiecznemu prądowi czasu (w Betrachtungen eines Unpolitischen), by niedługo potem przenikliwie dostrzec wiszącą nad światem gro- zę (w Czarodziejskiej górze). Nota bene w 1975 roku, po Portrecie rodzinnym we wnętrzu Visconti planował film według Czarodziejskiej góry, prowadził nawet na ten temat pertraktacje z Golo Mannem. Ale w Zmierzchu Bogów odnaleźć możemy bez trudu także i trawestacje wątków literackich odległych historycznie czy tematycznie od akcji filmu: jest tu i wątek spowiedzi Stawrogina z Biesów (uwiedzenie dziewczynki, która w konsekwencji popełnia samobójstwo), są