przemian w owym czasie jest znacznie bardziej skomplikowany, nieraz pełen niespodzianek i paradoksów.<br>Wydarzenia, o których była mowa poprzednio, miały inne konsekwencje we Włoszech niż na północy Europy. Walka cesarstwa z papiestwem była dla Włochów okresem obudzenia uczuć narodowych i otworzyła perspektywy uwolnienia się od cesarstwa. Miasta środkowych i północnych Włoch osiągnęły w XIII w. wysoki poziom gospodarczy dzięki rozwojowi handlu i rzemiosł. Nowe, bogate mieszczaństwo osłabiło pozycje feudałów i doprowadziło do rządów signorii, czyli rodzaju rad miejskich reprezentujących patrycjat. W ten sposób powstały możne, choć niewielkie terytorialnie państwa, które albo pozostały rządzonymi przez signorie republikami (jak Wenecja), albo przekształciły się