również z przyczyn bardziej obiektywnych. Komunizm, bądź co bądź, nie był zupełnie takim samym zjawiskiem w Budapeszcie i w Bukareszcie, w Warszawie i we Władywostoku, w początku lat sześćdziesiątych i w początku lat pięćdziesiątych. Pod toczącym się walcem stalinowskiej zagłady nie było czasu i miejsca na żarty albo na powieść Żart; i odwrotnie, ilekroć ucisk zelżał choć odrobinę, jego absurdalność tak bardzo rzucała się w oczy, że Śmieszne miłości mogły się wydawać potrzebniejsze niż Archipelag Gułag. Jeśli komendant obozu w nagłym przypływie liberalizmu wydaje straży zakaz strzelania do więźniów, tych ostatnich uzbrojony po zęby strażnik śmieszy jak cyrkowy klown. Jeśli jednak