nie było widoczne w Polsce i innych krajach "demokracji ludowej". Było tak dlatego, że mieszkańcy tych krajów skłonni byli odczytywać deklaracje Gorbaczowa jako powtarzanie ogólników o pokojowym współistnieniu, przywódcy zachodni natomiast dostrzegli w nich istotne novum: rezygnację z tezy o nieuchronnym zwycięstwie komunizmu w skali światowej. Wiara w to, że Związek Radziecki wyraża interesy całego międzynarodowego proletariatu, reprezentując tym samym wolę historii i obiektywny kierunek postępu, ważna była także na froncie wewnętrznym, ponieważ tylko wielka, ogólnoświatowa misja dziejowa mogła usprawiedliwiać cierpienia i ofiary narodów ZSRR. Trzeba więc zgodzić się z Ulamem, że wyrzeczenie się uniwersalnych roszczeń komunizmu było dla KPZR oddaniem ostatniej