może być niezależna od ludzi i "procesów", w które się wikłają: "mamy tu do czynienia z mieszanką, złożoną z wielu emocji tudzież z wielu ludzi, którzy, wzajemnie na siebie oddziaływując, wytwarzają zbiorowe przeżycie" (F 76). W Ferdydurke Gombrowicz mówi już dokładnie to, co powie w Ślubie Henryk. Umiał być (bywać?) ateistą radykalnym: odejście Boga - jak sądził - musiało także oznaczać kres wszelkiej metafizyki sztuki.<br>Piękne jest po prostu to, co się ludziom podoba. Sposobów zaś nakłonienia (zmuszenia?) ludzi, aby "[przejawiali] oznaki zachwytu", jest nieskończenie wiele (F 75). Sztuka nie jest docieraniem do transcendentnego Piękna ani nawet naśladowaniem rzeczywistości (mimesis), ponieważ nie ma