liczne prywatne zapiski, listy, polecenia, odkryte w Nowogrodzie i innych ośrodkach północnej Rusi dzięki trwałości używanego tam materiału piśmiennego - kory brzozowej - świadczą, że nawet wśród najniższych warstw społecznych znajomość pisma nie była rzadkością.<br><br><gap reason="sampling"><br><br> Wiek XII przyniósł kompletne rozbicie polityczne Rusi Kijowskiej. Rurykowicze, przenoszący się dawniej z jednej dzielnicy do drugiej, "awansujący" z biedniejszej na bogatszą, ustabilizowali się, ale jednocześnie uzależnili od lokalnych grup możnowładztwa (bojarów) i kupiectwa. Stali się więc wyrazicielami interesów dzielnicowych, zapominając o całości. Nie wahali się sprowadzać sąsiadów, nawet pogan-koczowników, przeciw krewniakom, mimo że na podnoszące się w ówczesnej literaturze i publicystyce głosy przestrogi wzywały do obrony