nad przyczynami klęski i nad przyszłością narodu. Podjęli tę dyskusję opuszczający dobrowolnie kraj uczestnicy powstania lis<br>topadowego. Stąd ogromne znaczenie emigracji w latach polistopadowych jako środowiska wykuwającego nowe - różne zresztą - programy działania i starającego się je realizować.<br>Dwa głównie czynniki określiły liczebność i charakter emigracji. Pierwszym była amnestia ogłoszona przez cara w końcu 1831 r., z której wyłączeni zostali członkowie rządu i sejmu oraz wybitniejsi uczestnicy Nocy Listopadowej i zajść 15 sierpnia.<br>Objęci tymi kategoriami przywódcy powstania pociągali swych towarzyszy do emigracji masowej. Władze pruskie i austriackie, rozbroiwszy powstańców przechodzących kordon graniczny, postępowały z nimi stosownie do carskich zaleceń: żołnierzy i