rozwojem kultury i gospodarki. W jakim zaś, dodajmy, przyczynili się do tego, oczywiście nieświadomie i wbrew własnym interesom, sami zaborcy.<br>Bo przecież właśnie ich represje, zwłaszcza te popowstaniowe, sprawiły, że wciąż rosła grupa uświadomionych narodowo ludzi, którzy czasem dopiero na śledztwie, w więzieniu czy na zsyłce dowiadywali się, że ostatecznym celem ich walki była niepodległość Polski. Zdaniem niektórych badaczy około 1870 roku zaledwie 30-40 procent mówiących po polsku ludzi zdawało sobie sprawę ze swej przynależności narodowej. Właźnie w latach 1939-1945 dobiegł końca trwający przez wieki proces uświadomienia narodowego, który tym razem objął wszystkie warstwy ludności. I to również decydowało