się nań nie tylko konflikty klasowe, lecz także zjawiska tej rangi, co kształtowanie się narodów państwowych i nowoczesnych społeczeństw obywatelskich, co pociągnęło za sobą ogromne rozbudzenie aspiracji politycznych i społecznych szerokich rzesz ludności, dawniej biernych i pogodzonych ze swoim losem. Do realiów drugiej połowy dziewiętnastego wieku zaliczyć też wypada rosnącą centralizację - rozszerzenie funkcji państwa i wzmacnianie jego struktur. Procesy te, równolegle do postępów industrializacji i kapitalizm zarysowały się szczególnie wyraźnie w Prusach, Francji, Włoszech, Belgii - a więc w krajach, w których anarchizm odegrał rolę niepoślednią. Niechętną reakcję grup społecznych nie mających bezpośredniego udziału we władzy łagodziła przez jakiś czas rosnąca demokratyzacja