jego szanse wybicia się na niepodległość na przekór rosnącemu uciskowi.<br>Odegrała tu rolę także urbanizacja, postępująca dość szybko, chociaż nierównomiernie.<br><br>W 1869 r. rząd rosyjski odebrał prawa miejskie prawie wszystkim miasteczkom rolniczym, liczba "miast" Kongresówki spadła z 452 do 114. Wkrótce za to miały przekształcić się w miasta takie osady fabryczne, jak Sosnowiec czy Żyrardów.<br><br>Ludność Warszawy wzrosła czterokrotnie w ciągu lat 50 (1864-1914): z 224 do 885tys., a wliczywszy najbliższe przedmieścia do ponad miliona. Łódź urosła w tych samych latach z 40 do 687 tys. (z sąsiednimi gminami miejskimi). Trzeci, zupełnie nowy ośrodek wielkomiejski powstał w przemysłowym Zagłębiu Śląsko