w świecie "polega przede wszystkim na narzucaniu formy", na przetwarzaniu otaczającej rzeczywistości w strukturę uporządkowaną. Czy "forma" rządzi tylko działalnością ludzką, naturą uwewnętrznioną przez człowieka? Tak, jeśli uznać Gombrowicza za zwolennika poglądu, że człowiekowi dostępne są tylko dane umysłu, ujęte w formy i kategorie właściwe ludzkiej świadomości. Czasem jednak demonizm formy, jej siła demiurgiczna, stwarzająca zdaje się nabierać cech właściwych obiektywnej rzeczywistości. Gombrowicz mówi na przykład, że imperatyw formy jest chyba nieodzowny wszelkiej istocie organicznej (D IV 64). Że pragnął, aby w Kosmosie forma "ukazała się sama w sobie, jak jakaś czarna rzeka, płynąca osobno, zbełtana, coraz nowe kryjąca w sobie