był rozwój broni palnej: w wojnach francusko-włoskich w latach 1489-93 niezdobyte dotąd mury włoskich miast rozlatywały się pod ogniem unowocześnionej artylerii francuskiej strzelającej żelaznymi kulami. Ten pierwszy kryzys fortyfikacji przyczynił się do zmiany i rozwoju umocnień miejskich nowego typu: z bastejami, bastionami, kurtynami, kazamatami i rawelinami. W sztuce fortyfikacji przodowały Włochy, potem Francja, do czego przyczynił się wielki XVII-wieczny marszałek i inżynier Sebastian Vauban. Wybudował on 33 twierdze, 300 przebudował, a mimo to twierdził, że nie ma murów nie do zdobycia.<br><br>Coraz donośniejsza, bardziej szybkostrzelna i niszcząca artyleria powodowała zatem odejście od systemu budowy samych twierdz, takich jak