humanizacji marksizmu, ani manewrem taktycznym. Wyrażały one zrozumiałą i godną szacunku potrzebę psychiczną wielu ludzi z pokolenia Gorbaczowa - potrzebę ocalenia sensu życia w służbie ZSRR i własnej tożsamości jako obywateli radzieckich. Nie chodziło tu o abstrakcyjną, ideologiczną tożsamość komunistyczną, ale o tożsamość radziecką jako nieunikniony produkt wspólnych doświadczeń i wspólnego historycznego losu. Gorbaczow nie mógł i nie chciał odrzucić tej tożsamości. Pragnął przeprowadzić swe reformy tak, jak czynili to wielcy reformatorzy narodowi: zmieniając oblicze państwa bez odbierania mu jego przeszłości, bez naruszania cech jego tożsamości zbiorowej. Jeśli diagnoza ta jest trafna, to Gorbaczow był szczery zarówno wtedy, gdy przeprowadzał radykalne zmiany