naukowa, kontakty intelektualne i nawet stosunki handlowe z państwami komunistycznymi mogą się zatem również przyczynić do procesu demokratyzacji, zwłaszcza gdy będą iść w parze z próbami przyspieszenia narodzin autentycznie samorządnych społeczeństw obywatelskich w istniejących reżymach komunistycznych. Dlatego gorzka acz zaprawiona nadzieją ironia historii polegać może na tym, że dla niektórych komunizm okaże się ostatecznie niezamierzonym i kosztownym etapem przejściowym od społeczeństwa preindustrialnego do rozwiniętej demokracji pluralistycznej. Tego rodzaju ostateczne wchłonięcie pewnych państw komunistycznych przez szerszą społeczność naszego globu może zyskać jeszcze na znaczeniu przez fakt, że w tym stuleciu demokracje pluralistyczne przyswoiły swoim własnym ustrojom niektóre z łagodniejszych, a nawet konstruktywnych