społecznymi. Lub mówiąc inaczej, gdy stanie się wyłącznie socjotechniką oddziaływania na masy za pomocą ideologii. W wizji przyszłości ruchów robotniczych, jaką ma Berent w 1906 r., ideologia zaczyna być po prostu sposobem wyciągania tłumów na ulicę. Przy czym służy ona w gruncie rzeczy dwóm celom. Po pierwsze temu, by w konspiracyjnej praktyce partii politycznych móc - jakby poza wszelką moralnością i poza wszelkimi wątpliwościami - rozstrzygać o ludzkim życiu. Jak wiadomo, był to problem w owym czasie wyjątkowo dramatyczny, ale nie będę go tu rozwijał. Po drugie zaś - powiada Berent - ideologia ruchów masowych sprzyja rozwojowi pewnego typu mentalności, rozwojowi postaw - jakby powiedział Fromm