faszyzmem. Po jednej stronie Hitler, Mussolini, generał Franco, po drugiej demokratyczna Hiszpania, Związek Sowiecki, a wkrótce demokracje zachodnie. Powieść Koestlera przerażała pogwałceniem tabu, bo przecież o ustroju socjalistycznym, jaki widziano w Rosji, nie wolno było mówić inaczej niż dobrze. Przekonali się o tym Polacy, którzy przeszli przez sowieckie więzienia i łagry i na próżno próbowali coś tam Zachodowi wyjaśnić. Ów socjalizm rosyjski był chroniony przez niepisaną umowę towarzyską, to jest zgłaszając wobec niego jakieś zastrzeżenia, popełniało się nietakt. Miliony poległych sowieckich żołnierzy i zwycięstwa Stalina, a także partie komunistyczne zachodnioeuropejskie, teraz prawie jedyne na placu ze swoimi zasługami w ruchu oporu