polską sytuacją, tzn. z utratą niepodległości. Warunki historyczne sprawiły, że idea ojczyzny nawet wówczas, gdy sięgała swych szczytów, gdy była ideą uniwersalną, od pierwszej chwili skażona była koniecznym w tej sytuacji związkiem z przeszłością, takim skażeniem, takim zapatrzeniem się w przeszłość, jakby musiała się wyrażać w rekwizytach należących do historycznego lamusa; zbyt długo musiała przebywać w wawelskich kryptach i w końcu sama wydaje się już całkowicie martwa. Druga przyczyna tego starzenia się dawnej idei niepodległości związana jest z ogólną ewolucją myśli politycznej w Europie, w której obok kategorii narodu pojawia się kategoria społeczeństwa, tj. tworu niejednolitego, pełnego przedziałów społecznych, różnic, sprzeczności