więc majaczenie moje miało kły!" (D II 289-290) Tym samym diabelska obecność nie może zostać uznana za zwykłą projekcję i transfer: gad, zwierzę, otchłań istnieją, bo istnieje i nie przestanie istnieć ból, w jakim trudno dopatrzeć się jakiejkolwiek pozytywności.<br>Świat jest zatem przede wszystkim chaosem i cierpieniem, któremu zapobiec niepodobna... chociaż należy. Pokazuje to - bardzo zmyślnie - Gombrowicz na przykładzie... zwierząt, bowiem &lt;q&gt;"dla ludzi nowszej szkoły ból jest bólem, gdziekolwiek by się pojawił, równie straszliwy w człowieku jak w musze (...) piekło nasze stało się uniwersalne"&lt;/&gt; (D II 39). Ale coż to za "nowsza szkoła"? Dawniej istniała hierarchia bólów, ból człowieczy groźniejszy