czy ruch w jednym albo drugim kierunku będzie miał charakter ewolucyjny, czy też pociągnie za sobą jakieś gwałtowne wstrząsy? Jak dotąd, historia nie wróży zbyt dobrze tej pierwszej alternatywie. Sprawa przedstawia się inaczej niż w przypadku faszystowskich reżymów w Hiszpanii i Portugalii: umożliwiły one zmiany ewolucyjne zezwalając na powstawanie autonomicznych oaz działalności społecznej i gospodarczej, które w momencie krytycznym mogły być przekształcone w pluralistyczne źródła działalności politycznej. Jednakże reżymy typu sowieckiego stworzyły totalitarny model organizacji społecznej, który wykluczał tego rodzaju potencjalny pluralizm polityczny. Nawet w stosunkowo nietotalitarnej Jugosławii monopolistyczna tradycja komunizmu - zakorzeniona zwłaszcza w leninizmie - przeciwdziałała wyłonieniu się alternatywnych źródeł kierownictwa