wewnętrzna katastrofa, związana z zamętem społecznym, niszczeniem kadry dowódców, wreszcie działalnością opryczników spowodowały rozkład siły zbrojnej i wywołały klęski, poniesione w walkach z coraz silniejszymi przeciwnikami. W 1571 r. chan krymski bez większych przeszkód spalił Moskwę. Zwycięstwa Batorego wynikały nie tyle z osiągnięć polskiej sztuki wojennej, co z coraz większego osłabienia przeciwnika. Na tym tle bohaterski opór Pskowa (1581-82) budzi szczególny podziw. Z czasów Iwana Groźnego wyszło państwo moskiewskie nie tylko z naruszonymi strukturami państwowymi, nie tylko z powszechnym załamaniem się wiary w tradycyjne porządki społeczne, nie tylko ze spustoszeniami miast i rozległych połaci obszarów wiejskich, ale też z utratą