społeczeństwa, przez długi czas utrudniały przejmowanie demokratycznych i liberalnych idei Zachodu. Wiek XIX wiele tu zmienił, ale rosyjski mesjanizm, działając często także na nieświadomie mu ulegających demokratycznych działaczy i myślicieli, wypaczał treść przejmowanych demokratycznych ideologii. Łatwiej było potępić carat i zwalczać okrutny aparat władzy niż zrezygnować ze zdobytego w przeszłości panowania nad licznymi nierosyjskimi ludami i narodami. Stąd tyle niekonsekwencji w postępowaniu wielu postaci, pełnych poświęcenia i godnych szacunku. "Nie może być wolnym naród, który uciska inne narody" - ta głęboko słuszna teza Lenina charakteryzuje sytuację Rosji zarówno przed, jak i po rewolucji. Dzieje pełnej klęsk, nieudanej, ale ciągle ponawianej i wciąż