w ostatnich kilkudziesięciu latach istotnych ustaleń na temat roli SM w powstawaniu artefaktów. Najpoważniejsza na ten temat monografia Rosenthala i Rosnowa (cyt. wyd. 1975): The volunteer subject przedstawiła dane dotyczące charakterystyki osób deklarujących dobrowolny udział w badaniach psychologicznych (ochotników). Z "portretem psychologicznym" ochotnika Czytelnik może się zapoznać w rozdz. 9., pkt. 2. Nie wszyscy jednak psychologowie podzielają obawy co do stronniczości ochotników. I tak, z ustaleniami Rosenthala i Rosnowa polemizował Kruglanski (1973), a na jego uwagi udzielili odpowiedzi Rosnow i Rosenthal (1974). Problem obciążenia wyników badań psychologicznych z udziałem ochotników został podjęty w pracach Bella (1962), Kohna i in. (1981) czy