jakim było potajemne umacnianie się prymitywnej gospodarki nieoficjalnej, jakiegoś quasi-rynku, na którym wszyscy, z instytucjami państwowymi łącznie, dokonywali nieoficjalnej wymiany dóbr. Tak jakby obok ekonomii legalnej istniała jakaś ekonomia realna, nie licząca się z nieżyciowymi oficjalnymi przepisami, za to licząca się z rzeczywistą, choć nieoficjalną potrzebą społeczną. Trzeci czynnik przemian, wspomagający tamte, to ówczesna polska polityka społeczna, realizująca jako cel podstawowy ideę pełnego zatrudnienia. Lecz realizująca go w sposób coraz bardziej formalny, fasadowy, biurokratyczny, nie odróżniająca bowiem zatrudnienia (jako pewnego formalnego stanu) od pracy, czyli opłacalnej produkcji, nie odróżniająca zatem płacy (za robotę) od zapomogi (za obecność na liście zatrudnionych