traktuje się sprawy intelektualne tak, jakby to były sprawy życia i śmierci, to właśnie w Rosji. Dla Rosjan liberalnych były one zawsze powiązane z zagadnieniami uniwersalnymi, z Zachodem; wobec nich patriotyzm sienkiewiczowski zdawał się zaściankowy i obrazkowy. W Rosji bywali może również Podfilipscy, choć zastępowali ich prawdopodobnie głusi na wszystko reakcjoniści. (<foreign lang="fr">Il n'y a que la mitraille pour la canaille</> - mówił były minister, sędziwy hrabia <name type="person">Pahlen</>, patrząc przez okno na wielką manifestację w 1905 roku.) Ale ogrom rosyjskiego imperium, niezliczone nurty rewolucyjne, zamachy, cała literatura od Tołstoja wyklętego przez Synod, z jego fascynującą postawą moralną i śmiercią, od Dostojewskiego skazańca, reakcjonisty