wschodnia Europa nie zaznała feudalizmu. Nie jest to może sprawa najwyższej wagi, za jaką uchodziła niegdyś teoria o powszechnym zasięgu "formacji feudalnej" w dziejach ludzkości. Wasalat, lenno czy władztwo lokalne nie tworzyły nigdzie podstaw ustroju gospodarczego i społecznego. Obecność lub nieobecność tych instytucji można jednak uważać za symptom dość istotnych różnic, które - mimo znacznego upodobnienia struktury agrarnej i recepcji wielu wzorów - nadal dzieliły zachód i wschód średniowiecznej Europy. Różnice te sięgały korzeniami barbarzyńskiego dziedzictwa i pozostawiły w dziejach naszego kontynentu trwały ślad.<br><br>*<br><br>Wspomniane na wstępie tej książki twierdzenie o chrześcijańskim rodowodzie Europy stało się, nim dobrnąłem do epilogu, przedmiotem politycznego sporu