polega jednak na tym, że po 1989 r. nie wytworzyło się w NRD społeczeństwo obywatelskie. Enerdowcy pozostali społeczeństwem państwowym ufającym autorytetowi Helmuta Kohla i zachodnich cudotwórców. Wolnościowy impuls już po kilku tygodniach od obalenia muru rozpłynął się w nurcie zjednoczeniowym. "Niemcy wschodni" to dziś etykieta sztucznej tożsamości zbiorowej, w której upiększone strzępy wspomnień z życia w realnym socjalizmie nakładają się na aktualne pretensje, pisze z rozgoryczeniem "Frankfurter Rundschau". Przedsiębiorcza jednostka, w mediach symbol przełomu w 1989 roku, nigdy nie zdominowała wschodnioniemieckiej mentalności. Przeciwnie, enerdowski brak samodzielności zderzył się ze społeczeństwem zachodnioniemieckim, które przez dziesięciolecia nauczyło się rozładowywać napięcia społeczne budżetowymi subwencjami