nadal w urzędowych formularzach, dzielących pracowników na "fizycznych" i "umysłowych". Ci ostatni w powieści pozytywistycznej, a także późniejszej, mieli kierować poczynaniami pierwszych i oświecać ich - zawsze, w wersji zachowawczej, w opcji postępowej natomiast - do czasu zdobycia świadomości przez warstwy robotnicze. Dopiero socrealizm odwrócił radykalnie ów układ: to kolektyw robotniczy miał ustawiać "zgniłych inteligentów" na pozycjach prosocjalistycznych, nie obdarzając ich zresztą przesadnym zaufaniem. Pojawiła się też wizja autoemancypacji kulturalnej, której klasyczny przykład obserwujemy w <name type="tit">Starym i nowym</> Lucjana Rudnickiego, gdzie bohater dochodzi do klasowej świadomości dzięki własnym życiowym doświadczeniom, wszakże nie bez pomocy książek napisanych przez postępowych inteligentów. Podobny wzorzec zaprezentował w